تولید مشترک جنگنده با روسیه؛ آب یا سراب ؟

به طور معمول وقتی یک جنگنده به کشوری صادر می شود، هواپیمای صادراتی به نسبت نمونه های اصلی که توسط سازنده به کار می رود ضعیف تر هستند؛ اما زمانی که دو کشور به صورت مشترک در پروژه ای سرمایه گذاری می کنند، احتمال ضعیف شدن تجهیزات بسیار کمتر خواهد شد.

وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در نشست خبری اخیر خود به مناسبت روز صنعت دفاعی، ضمن بیان آخرین دستاوردها و برنامه های دفاعی کشورمان، از طرح جدید ایران برای طراحی و تولید مشترک جنگنده با کشور روسیه و موافقت این کشور با این طرح خبر داد. اما سوابق روسیه و آنچه که ایران می تواند در این شراکت به دست آورد، نکات مهمی است که به آن خواهیم پرداخت.

در ابتدا باید اشاره کرد که شوروی سابق یکی از بزرگترین تولیدکنندگان هواپیما در جهان بود و محصولات هوایی این کشور خصوصا جنگنده های آن، در بسیاری از کشورهای جهان وارد خدمت شده است. از آن زمان تا به امروز دو کشور به صورت عمده، مشتری بزرگ محصولات نظامی روسی به خصوص در بخش هوایی بوده اند و حتی در کشور خود نیز اقدام به ساخت این هواپیماها کرده اند. چین و هندوستان از دهه 1950 میلادی به این سو صنعت هوایی خود را با کمک شوروی سابق پایه گذاری کردند.

چین به خاطر نزدیکی فکری که با سیستم حکومتی شوروی سابق داشت، از همان ابتدای کار از کمک روسها برخوردار شده و سنگ بنای صنعت هوایی این کشور با تولید مشترک جت جنگی میگ 17 که در چین به اسم J-5 شناخته می شود، گذاشته شد. چینی ها بمب افکن H-6 را نیز بر پایه توپولوف 16 روسی ساختند؛ هواپیمایی که همچنان به صورت عمده در چین به خدمت مشغول است و البته توسط صنایع هوایی این کشور کاملا ارتقاء یافته است.

J-5

H-6

برای چند دهه در طول جنگ سرد، به دلیل بروز اختلاف بین دو غول جهان کمونیسم، روابط دو کشور رو به تیرگی رفت و کمک روسها به صنعت هوایی چین قطع شد اما چینی ها با تکیه بر توان بومی و البته به لطف برقراری روابط گرم با غرب در اواخر جنگ سرد، توانستند صنعت هواپیمایی خود را همچنان به پیش ببرند. ماه عسل بین غرب و چین در این حوزه البته دیری نپایید و با وقوع کشتار میدان تیانانمن در سال 1989 میلادی، این کمک ها از جانب غرب قطع شد.

اما باز هم شانس با چینی ها یار بود و در مدت کوتاهی اتحاد شوروی از هم پاشید و روسیه با حجم زیادی بدهی و مشکلات اقتصادی، میراث دار اصلی شوروی سابق بود. چین که به تازگی دوران رشد اقتصادی خود را آغاز کرده بود به سرعت چندین قرارداد خرید سلاح را با روسها به امضاء رساند و جنگنده های سوخوی 27 را به خدمت گرفت.

در ادامه چینی ها گونه ای از این هواپیما را به صورت تحت لیسانس به اسم J-11 تولید کردند که تا به امروز مدل های بسیار پیشرفته تر از آن توسط خود چینی ها مثل J-15 و J-16 ساخته شده است.

J-11

امروزه نیز دو کشور در بخش بالگردی برنامه ای برای تولید گونه پیشرفته بالگرد سنگین میل 26 را در دست اقدام دارند. چینی ها به لطف برنامه ریزی صحیح توانستند از برنامه تولید تحت امتیاز سوخو 27 امروزه به یکی از کشورهای پیشرو در صنعت هوایی تبدیل شده و در بسیاری بخش ها بدون نیاز به روسها به تولید جنگنده بپردازند.

اما مورد بعدی درباره تولید مشترک جنگنده با روسیه کشور هندوستان است. این کشور در ابتدای کار با تولید میگ 21 روسی به صورت تحت امتیاز کار خود را آغاز کرد و به شراکت در طرح جنگنده نسل پنجم روسیه موسوم به پاکفا رسید. هندی ها در دهه 1960 میلادی برای اولین بار میگ 21 را خریداری کردند و به دلیل عملکرد مناسب این هواپیما در خدمت هندی ها، در مجموع نزدیک به 1200 فروند از این جنگنده یا از شوروی سابق به هند وارد شده و یا در این کشور تولید شد.

هندی ها تاسیسات بسیار وسیعی را برای تعمیر و نگهداری، ارتقاء و همچنین ساخت جنگنده های خود در طول سالهای بعد ساختند که میگ 21 مدل ال اف، یکی از محصولات این کارخانجات بود.

میگ 21 ال اف

هندی ها برخلاف چینی ها چه در زمان جنگ سرد و چه در دوره پس از آن روابط خوبی را با اکثر کشورهای صاحب صنعت جهان حفظ کرد. در سال 2000 روابط نظامی هند و روسیه با امضاء قرارداد جنگنده های سوخوی 30 مدل ام کا آی وارد مرحله جدیدی شد. این جنگنده در تاسیسات شرکت هندی HAL ساخته می شوند و در کنار قطعات روسی، از قطعات ساخت هند و فرانسه نیز در آن استفاده می شود. در ادامه با آغاز طرح جنگنده نسل پنجم روسیه با عنوان پاکفا طرحی نیز با مشارکت هند بر اساس این جنگنده برای نیاز این کشور با عنوان فاگفا آغاز شده است.

سوخوی 30 ام کا آی

در اینجا بایستی به یک نکته بسیار کلیدی و مهم اشاره کرد. در حال حاضر، میزان سقوط جنگنده های روسی ساخت شده در هند، مثل میگ 21 و 27، همچنین سوخوی 30 بسیار بالا هستند. پروژه جنگنده بومی هند به نام "تجاس" با وجود کمک های فراوان روسیه، آمریکا و فرانسه در بخش های مختلف هنوز وارد مراحل تولیدی نشده است و این در حالی است که در همین زمان، چین با وجود دسترسی بسیار کمتر به صاحبان صنعت هوایی، به لطف سرمایه گذاری و مدیریت صحیح در حال آزمایش جنگنده های نسل پنجم خود است و در بحث جنگنده های نسل 4.5 نیز تقریبا به خودکفایی کامل رسیده است.

تاریخچه ساخت جنگنده در ایران

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی قرار بود در تاسیسات شرکت صنایع هواپیما سازی ایران در اصفهان، هواپیماهای آمریکایی اف 16 مونتاژ شوند که این طرح با پیروزی انقلاب اسلامی و شکست آمریکا از مردم کشورمان، متوقف ماند.

این اولین باری است که خبری درباره تولید مشترک یک هواپیمای رزمی با کشوری دیگر از طرف مسئولین کشور پس از پیروزی انقلاب اعلام می شود و با توجه به اینکه یکی از نقاط قوت صنایع هوایی ایران، در بخش تعمیر و نگهداری است شاید گزافه نباشد اگر بگوییم که در طول این 35 سال، اخیر متخصصان ایرانی در بحث تعمیر و نگهداری انواع جنگ افزارهای خود، خصوصا وسایل پرنده که از طرف مقام معطم رهبری به عنوان "عمردهی انقلابی" به آن اشاره شده است به متخصصانی صاحب سبک بدل شده اند.

به عنوان مثال، در طول این 35 سال انواع هواپیماهای رزمی ساخت آمریکا، فرانسه، چین و روسیه در ایران به صورت اساسی تعمیر شده و ارتقاء های خاصی نیز بر روی آنها اجزاء شد که از این میان می توان به پروژه اضافه کردن قابلیت سوخت گیری هوا به هوا به میگ های 29 روسی برای اولین بار در جهان و یا نصب موشک های هوا به سطح هاوک بر زیر هواپیماهای اف 14 به عنوان یک سلاح هوا به هوا اشاره کرد.

اف 14 ایرانی مجهز به موشک هاوک

در بحث طراحی و ساخت جنگنده نیز جمهوری اسلامی ایران با پروژه صاعقه نشان داده است که با وجود تمامی مشکلات ناشی از تحریم ها امکان طراحی و ساخت جنگنده در داخل کشور را نیز دارد. لذا مشخص است با توجه به اشراف کامل صنایع هوایی کشورمان در بحث تعمیر،نگهداری، ساخت و حتی ارتقاء، زیر ساخت های تولید جنگنده مشترک با کشوری دیگر، تا حد قابل توجهی فراهم است.

تاثیرات تولید جنگنده مشترک در ایران

اما شاید این سوال برای بسیاری پیش بیاید که بحث تولید مشترک چه امتیازهایی را می تواند برای کشور ما داشته باشد؟

با طرح این مسئله و با امضاء قرارداد بین طرفین، مسلما خط تولید جنگنده یا جنگنده های مورد نظر در داخل ایران به راه خواهد یافت. این خط تولید به حجم بسیار زیادی از دستگاه ها و ماشین آلات و قطعات صنعتی بسیار پیشرفته نیاز دارد که بخشی از آنها از طریق زیر ساخت های موجود و برخی دیگر نیز برای اولین بار به کشور وارد می شود.

با ورود این صنایع و قطعات به داخل کشور، کارگران و مهندسین ایرانی بایستی برای کار با این محصولات آموزش های بیشتری دیده و در نتیجه با علم روز جهان نیز بیشتر و عملا آشنا می شوند. در عین حال بسیاری از صنایع و علوم مرتبط مثل الکترونیک و مخابرات و یا هوا-فضا نیز از این شراکت سود خواهند برد.

با توجه به نوع قرارداد امضاء شده، بحث انتقال فناوری مطرح می شود. که این فناوری ها می تواند در بخش های گوناگونی مثل رادار و الکترونیک پروازی، موتور، جنگ افزار و یا طراحی و ساخت بدنه باشد و به همین خاطر، بسیاری از این فناوری ها را می توان برای ارتقاء ناوگان فعلی هواپیماهای رزمی ایران نیز استفاده کرد.

فناوری هایی با کاربرد مشترک بین هواپیماهای جنگی و مسافربری مثل "پرواز با سیم" یا "نمایشگرهای صفحه تخت" نیز در این قراردادها می تواند وجود داشته باشد که با نصب آنها می توان طرح های مربوط به ساخت هواپیمای مسافربری بومی را توسعه داد. در عین حال بایستی اشاره کرد که به طور معمول در بازار سلاح وقتی یک هواپیمای جنگی به کشوری صادر می شود این هواپیمای صادراتی به نسبت نمونه های اصلی که توسط سازنده به کار می رود ضعیف می شود، اما در زمانی که دو کشور به صورت مشترک در پروژه ای سرمایه گذاری می کنند، در حقیقت کشور ثانی هم بخشی از پروژه مذکور شده و احتمال ضعیف شدن تجهیزات بسیار کمتر خواهد شد.

ذکر این نکته نیز در اینجا خالی از لطف نیست که روسیه به دلیل شرایط بد اقتصادی که اخیرا به آن دچار شده است برای بدست آوردن ارز به منابع مختلفی روی آورده است و از این گذر می توان با صرف هزینه بیشتر، بسیاری از فناوری های کلیدی را که شاید در شرایط عادی امکان تهیه آن نباشد را برای ایران تهیه کرد.

مسئله ایجاد اشتغال و سود آوری برای کشور از دیگر نکات مثبت این طرح است. همان گونه که مشخص است برای ساخت یک جنگنده در داخل هر کشوری، به تاسیسات و کارخانه های زیادی نیاز است که بخشی از این زیرساخت ها در کشور ما موجود و برخی دیگر نیز بایستی ساخته شود.

بحث دیگر نیز بازاریابی برای فروش هواپیماهای مورد نظر است. برای نمونه، امروزه چین و پاکستان به صورت مشترک در برنامه جنگنده JF-17 سرمایه گذاری کرده اند و بازاریابی برای آن را نیز به صورت مشترک بر عهده دارند. در صورت یافتن مشتری و فروش جنگنده، سود بسیار قابل توجهی متوجه جمهوری اسلامی ایران خواهد شد و برند صنایع نظامی کشورمان نیز ارتقاء خواهد یافت.

کدام جنگنده ها را می توان در ایران تولید کرد؟

در عین حال مناسب است که به برخی از جنگنده های روسی که می توانند به عنوان انتخاب های بالقوه کشورمان باشند نیز اشاره کرد.

یکی از اولین هواپیماها پرنده رزمی – آموزشی یاک 130 است که نیاز اصلی برای آموزش خلبان به منظور پرواز با جنگنده های پیشرفته می باشد. یک جت دو سرنشین مافوق صوت که برای آموزش پیشرفته خلبانان از آن بهره برداری می شود و در صورت لزوم توان حمل جنگ افزار خصوصا در نقش پشتیبانی نزدیک هوایی را نیز دارد. در عین حال باید به طرح جنگنده آموزشی "برهان" نیز اشاره کرد که پروژه آن شباهت قابل توجهی با این هواپیما دارد و مدتهاست خبر جدیدی از تداوم فرآیند تولید آن منتشر نشده است.

یاک 130

در بخش جنگنده ها می توان به چند انتخاب معروف اشاره کرد. در مرحله اول میگ 35 روسی قرار دارد که به عنوان آخرین عضو از خانواده جنگنده های سری میگ 29 شناخته می شود. توان مانوردهی خارق العاده با استفاده از موتورهای تغییردهنده بردار رانش، قابلیت حمل انواع تسلیحات هدایت شونده هوا به هوا و هوا به سطح به همراه رادار آرایه فازی فعال این پرنده را تبدیل به یک انتخاب مناسب برای ما می کند. در عین حال با توجه به وجود جنگنده میگ 29 در نهاجا مسلما زمان و هزینه کمتری برای پذیرش این جنگنده در داخل کشور صرف خواهد شد.

میگ 35

اما مسلما خانواده جنگنده های سری فلانکر از شرکت سوخوی روسیه را نمی توان نادیده گرفت؛ جنگنده های چند منظوره این خانواده مثل سوخوی 30 و سوخوی 35 در حال حاضر در خط تولید حضور داشته و برای نیروی هوایی روسیه و مشتریان در حال تولید هستند.

سوخوی 35


این هواپیماها، در مقایسه با خانواده میگ 29 از برد پروازی و قابلیت حمل حجم بیشتری از مهمات را داشته و در حوزه های جنگ الکترونیک نیز از پادهای جنگال بسیار پیشرفته ای بهره می برد. باید این نکته را در اینجا نیز ذکر کرد که خود روسها نیز در حال حاضر عمدتا جنگنده های ساخت شرکت سوخو را به مدل های ساخت میگ ترجیح می دهند. البته در مقایسه با جنگنده ای مثل میگ 35 برای مشتری مثل ایران، هواپیمایی مثل سوخوی 30 یا سوخوی 35 هزینه های بیشتری را چه در بخش خرید و چه در بخش راه اندازی زیرساخت ها برای تولید داخلی خواهد داشت.

اگرچه همکاری روسیه با دو کشور چین و هند برای تولید جنگنده، با دو نتیجه تقریبا متفاوت همراه بوده اما می توان با مدیریت صحیح منابع مادی و انسانی، از فرصت پیش آمده نهایت بهره را برد و گام بلندی را در پیشرفت صنعت هوایی کشور برداشت.